تاریخچه و محلههای لیقوان: نگینی در دامنه سهند
تاریخچه لیقوان
لیقوان یکی از کهنترین روستاهای آذربایجان شرقی است که در جنوب شهر تبریز و شمال کوه سهند واقع شده است. وجود آثار تاریخی متعدد، قدمت این روستا را به دوران قبل و پس از میلاد و اوایل اسلام میرساند. نام این دهکده در طول زمان تغییرات زیادی داشته است؛ در گذشته با نام “وان” شناخته میشد که به مرور زمان به “لوان” و سپس به “لیقوان” تغییر یافت. این نامها به معنی مکان اتراق یا استراحتگاه بودهاند.
### موقعیت جغرافیایی و اهمیت تاریخی
لیقوان در 36 کیلومتری جنوب شرقی تبریز و شمال کوههای سهند و در کنار رودخانه مهران رود میدان چای قرار دارد. جاده ارتباطی لیقوان-تبریز از مسیر دروازه تهران شهر تبریز شروع شده و پس از عبور از شهر باسمنج و روستاهای هروی و بیرق به لیقوان میرسد. لیقوان به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، همواره مورد توجه حکومتهای مختلف در آذربایجان و شهر تبریز بوده است. شاهزادگان و فرمانروایان برای تفریح در کوهها و درههای سرسبز منطقه جنوبی تبریز و کوههای سهند از این دهکده عبور میکردند و اغلب در کنار چمنزارهای شرقی این دهکده اتراق میکردند.
### آثار تاریخی و فرهنگی
در زمان حکومت آق قویونلوها، اوزون حسن و سلطان یعقوب آق قویونلو بارها از مسیر دره لیقوان سهند به کوه سهند و دره شاه یوردی سفر کردهاند. وجود قبرستان بزرگ تاریخی در مجاورت لیقوان، سنگهایی با اشکال حیوانات و صندوقهای مستطیلی بزرگ با حکاکیهای مختلف، نشان از تاریخ کهن این منطقه دارد. همچنین، غارهای قدیمی و کورهراههای زیرزمینی در لیقوان و اطراف آن، گواهی بر اسکان بشر در این منطقه از دوران قبل از اسلام است.
### آب و هوای لیقوان
لیقوان دارای آب و هوای معتدل کوهستانی، زمستانهای سرد و تابستانهای خنک است. آبهای معدنی و آب و هوای زیبای آن در کتابها و سفرنامههای دانشمندان و جهانگردان دوران مختلف ذکر شده است. به گفته کسروی، تاریخچه این روستای کهن به دوران مادها بازمیگردد. در لغتنامه دهخدا نیز به وجود این روستای سرسبز و خرم اشاره شده است.
### منابع آب و آبیاری
آبهای معدنی لیقوان که از شهرت خاصی برخوردارند، در مسیر رودخانه مهران رود قرار دارند. این رودخانه از کوههای جنوبی لیقوان و شمالی سهند سرچشمه میگیرد و در مسیر خود چمنزارها و باغات زیادی را آبیاری میکند. آب این رودخانه به دلیل گذر از گدازههای آتشفشانی سهند، زلال و شفاف است و بخشی از آب مشروب تبریز و آب استخر ائل گلی را نیز تأمین میکند.
### حمام و مساجد
حمام لیقوان با قدمتی بیش از یک قرن، یکی از بناهای مهم این روستا است. این حمام در ابتدا به صورت استخر بوده و بعدها به حمامی بزرگ با معماری شاه عباسی تبدیل شده است. لیقوان دارای دو باب مسجد است که مسجد جامع لیقوان یا “یوخاری مسجد” و مسجد محمد حنیفه یا “آشاغا مسجد” نام دارند. هر دو مسجد دارای بالکن بزرگ زنانه هستند و در ماههای محرم و رمضان زنان در این مکان مقدس به عزاداری میپردازند.
محلههای لیقوان
روستای لیقوان از جنوب به شمال به حالت مستطیلی در کنار رودخانه و دامنه کوه قرار گرفته و از چند محله تشکیل شده است:
1. **محله شمالی (دیزه):** این محله در شمال ورودی لیقوان و مجاورت دره نغملر قرار دارد و تا مسجد حنیفه امتداد دارد. در انتهای این محله میدانی وجود دارد که مردم در روز عاشورا برای عزاداری به آنجا میروند.
2. **محله شمال غربی (قبرستان):** این محله در پایین قبرستان قرار گرفته و به دلیل آفتابگیر بودن، به محله کبریتچی نیز معروف است. در گذشته کورههای سفالگری در این محله قرار داشتند.
3. **محله مرکزی (آرا محله):** این محله بین مسجدهای لیقوان و غرب نهر آبی که باغات را آبیاری میکند، قرار دارد. حمام لیقوان نیز در این محله واقع شده است.
4. **محله غربی (مصلی):** انتهای این محله تپهای به نام مصلی قرار دارد که مردم در مواقع حوادث و خشکسالی برای نیایش و دعا به این محل میرفتند.
5. **محله جنوب غربی (دیمه):** این محله به دلیل دور بودن از رودخانه و نداشتن آبیاری، به این نام نامگذاری شده است.
6. **محله جنوبی (قلعه تن):** باغات لیقوان در این محله قرار دارند و محله باغلار نیز در شرق لیقوان واقع شده است. این محله در گذشته محل زندگی اربابها و کاخهای مجللشان بوده است.
رودخانههای لیقوان
### 1. رودخانه مهران رود (لوان چای)
این رودخانه از کوههای جنوبی لیقوان و شمالی سهند سرچشمه گرفته و به سمت شمال و شهر تبریز جریان دارد. مسیر این رودخانه پوشیده از درختان تبریزی و بید است و آبهای معدنی لیقوان در مسیر آن قرار دارند. رودخانه مهران رود علاوه بر آبیاری چمنزارها و باغات، بخشی از آب مشروب تبریز و آب استخر ائل گلی را نیز تأمین میکند.
### 2. رودخانه توله سر
این رودخانه از کوههای جنوب شرقی لیقوان سرچشمه گرفته و پس از گذر از درههای توله سر، چمنزارهای وسیع و زمینهای حاصلخیز بیرق را آبیاری میکند. آب این رودخانه از دامنه کوههای دمیرلی، قوناق گرمز و شرف داغی سرچشمه میگیرد و دارای آب شیرین و گوارا است.
### 3. رودخانه بارالی
این رودخانه از سمت جنوبی لیقوان سرچشمه گرفته و در شرق لیقوان به رودخانه مهران رود میریزد. آب این رودخانه از دامنه سرسبز کوههای شاه نظر، اوج تپه و شعله سر سرچشمه میگیرد و چمنزارها و بیشههای درختان بید و تبریزی را آبیاری میکند.